تجارت بین المللی الکتریسیته٬ موانع و مشوق ها

11 - تجارت برق

شاید در اولین برخورد به نظر برسد که برق هنوز در هیچ کجای جهان به عنوان یک کالای صادراتی مطرح نیست و حداکثر کشورهای مجاور با داشتن ساعات پیک متفاوت یا فصل‌های مختلف برای اوج مصرف، به مبادلة برق دست می‌زنند و بین صادرات و واردات برق آنها تعادل برقرار است. شاید چنین تصور شود که همکاری بین المللی در صنعت برق به سرمایه‌گذاری خارجی، تجارت تجهیزات برق، و تجارت خدمات برق از طریق مشارکت در انتقال و توزیع و انتقال فن آوری و تخصص محدود می‌شود.

            واقعیت آن است که بخش اعظم برق جهان در همان کشور تولیدکننده به مصرف می‌رسد. اما باید گفت ارتباط بین‌المللی شبکه‌های برق دائماً در حال افزایش است و مبادله الکتریسیته از طریق مرزها به طور روز افزونی عمومیت می‌یابد. در برخی مناطق، زیر ساخت مادی لازم برای تجارت بین المللی نیروی برق قبلاً شکل گرفته است. هر چند در مناطق وسیعی از جهان، ارتباط بین المللی شبکه ها از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست و تجارت بین المللی نیروی برق همچنان ناشدنی باقی خواهد ماند.

دو نوع تجارت بین المللی الکتریسیته

            تجارت برق می‌تواند مبتنی بر تعاون و همکاری، یا مبتنی بر رقابت باشد. در حالت اول، دو یا چند کشور با سیستمهای مکمل به تجارت برق دست می‌زنند تا استفاده از ظرفیت نصب شده را بهینه کنند. این کشورها معمولاً درمنافع اقتصادی حاصل از همکاری سهیم می‌شوند. بخش اعظم تجارت مبتنی بر همکاری در کشورهای IEA مشاهده می‌شود.

            تجارت مبتنی بر رقابت در جایی صورت می‌گیرد که تولید کنندگان و مصرف کنندگان در بازار الکتریسیته‌ای که شامل بیش از یک کشور است شرکت می‌کنند و به تجارت نیرو بر مبنای قراردادهای کوتاه مدت یا بلند مدت دست می‌زنند. تا این اواخر عملاً تجارت رقابتی بین المللی برق وجود نداشت، اما از ژانویه 1996 با ایجاد بازار برق نروژ- سوئد، موضوع تغییر کرد.{200}

صادرات برق فقط مبادله نیست

            در پاراگوئه صادرات برق اهمیت زیادی دارد. صادرات برق مازاد از نیروگاههای بزرگ برق آبی، درآمد مبادلاتی خارجی زیادی به دست می‌دهد. توانایی عظیم در عرضة انرژی و صادرات برق بزرگترین پروژه برق آبی جهان ^[1]به حدی است که در سال 1996، حدود 43% کل صادرات را به خود اختصاص داد و بخشی از کسری تراز تجاری پاراگوئه را جبران کرد.{219}

در بوتان 45% درآمد دولت از فروش الکتریسیته به دست می‌آید که بخشی از آن نیز به هند صادر می‌شود.{322} در کشور غنا، برق صادرات «سنتی» کشور است، تا جایی که پایین آمدن سطح آب دریاچه ولتا، به بحران الکتریسیته در سالهای 8-1996 تبدیل شد.{297}در عوض مردم بوروندی، رواندا، و منطقه شرق جمهوری دموکراتیک کنگو، بیشتر برقی را که مصرف می‌کنند وارداتی است.{322}

            جداول 1-11 و 2-11 برای مطالعه کشورهایی که صادرات و واردات بخش بزرگی از تولید ویژه برق آنها را تشکیل می‌دهد تنظیم شده است. همچنانکه در این جداول می‌بینیم، در کشورهای پاراگوئه و ترکمنستان، بیشترین میزان تولید برق به صادرات اختصاص دارد و در کشورهای سوئیس، اتریش، و دانمارک نیز حجم مبادلات برق نسبت به میزان تولید بسیار چشمگیر است.

مأخذ: ستونهای‌تولید ویژه، واردات، صادرات به ترتیب از جداول 42-9 ،48-9 و 49-9 ترازنامه انرژی استخراج شده است .

1 - 11 - صادرات و واردات برق ایران

همگام با حرکت جهانی در مبادلات انرژی الکتریکی از طریق اتصال فرامرزی شبکه های برق رسانی که در سالهای اخیر به طور فزاینده‌ای شتاب گرفته است، ایران نیز با کشورهای همسایه به مبادله و صدور انرژی الکتریکی پرداخته است. مبنای این حرکت بر این فکر استوار است که کشورهای مبادله کننده انرژی الکتریکی بجای اختصاص بخش نسبتاً قابل توجهی از ظرفیت نصب شده خود به عنوان ظرفیت ذخیره، از امکانات کشورهای مقابل در جهت تأمین این ظرفیت استفاده نمایند و بدین ترتیب از سرمایه‌گذاری برای ایجاد ظرفیت ذخیره بی نیاز گردند. یعنی از تفاوت زمان اوج مصرف در کشورهای همجوار، برای تأمین نیاز خود در اوج مصرف بهره گیرند.

امروزه این تفکر ابعاد وسیع تری به خود گرفته است و این عقیده وجود دارد که بجای حمل سوخت از کشورهای صاحب منابع سوختی، می‌توان با احداث نیروگاه در جوار منابع تأمین سوخت، برق تولیدی را از طریق شبکه های بهم  متصل در مرز کشورها به مراکز مصرف منتقل نمود.{202}

پس به اختصار می‌توان این جمله مقام محترم وزارت را بیان کرد که «ایران می‌تواند مرکز مبادله، ترانزیت و صادرات برق باشد.»{616}

کالای برق

نخستین مبادله برق ایران به سد ارس مربوط می‌شود. این مبادله در آغاز یک ارتباط الکتریکی در حد چند مگاوات بود. اما از سال 1371 صادرات برق ایران به جمهوری آذربایجان شکل گرفت. ارتباط الکتریکی فعلی ایران با جمهوری آذربایجان از سه طریق{403} ارس – نخجوان (با یک کابل 5/10 کیلو ولت و یک خط 132)، جلفا – اردوباد (20 کیلو ولت)، و پارس آباد- ایمشلی (با سطح ولتاژ 230 کیلو ولت) صورت می‌گیرد. خط اخیر از سال 79 برقرار شده و عمدتاً به واردات برق اختصاص دارد و با توجه به اتصال آن به شبکه روسیه می‌تواند در آینده برای ترانزیت برق از روسیه به ایران و سپس عراق مورد استفاده واقع شود.

در مورد ترکیه ارتباط از طریق خط 154 کیلو ولت بازرگان – دوغو بایزید از6/6/1375 آغاز شد که این ارتباط از طریق خط سه باندل 400 کیلو ولت خوی – باش قلعه گسترش خواهد یافت. دیماند اولیه 20 مگاوات بود که از سال 77 دو برابر شد.{615}طبق قرارداد شرکت توانیر و شرکت TEAS ترکیه، قرار است با احداث خط 400 کیلو ولت خوی – ماکو و سپس انتقال آن به مرز بازرگان، برق ترانزیت به هراسان واقع در مرز ترکیه تحویل گردد. با توجه به اتصال ترکیه به شبکه اروپا، ایران می‌تواند از این طریق به آن شبکه نیز متصل شود. هر چند ترکیه پس از خریداری گاز از ایران، ارتباط الکتریکی با کشورمان را کاهش داد، اما بهرحال ادامة ارتباط با ترکیه با توجه به اختلاف افق، در کاهش پیک روزانه مؤثر خواهد بود.

ارتباط با ارمنستان که در شمال ایران واقع است، در کاهش پیک فصلی بسیار مؤثر می‌باشد. مبادله برق بین ایران و ارمنستان از طریق خط 230 کیلو ولت دو مداره اهر- شینوهایر(مگری) از سال 1376 تاکنون منافع زیادی برای هر دو کشور به همراه داشته است به صورتی که تقریباً در نیمة اول سال ایران وارد کننده و در نیمة دوم سال صــادر کننده برق به ارمنستان بوده است. البته می‌توان گفت همچنان که جدول 1-1-11 نشان می‌دهد، ما در همة ایام سال، هم صادر کننده و هم وارد کننده هستیم اما حجم واردات در ماههای گرم افزایش می‌یابد.

            از سوی دیگر مقایسه این جدول با دو جدول پیشین نشان می‌دهد که در حال حاضر نسبت مبادلات الکتریکی ایران در مقایسه با کشورهای ذکر شده در آن جداول، چندان درخور توجه نمی‌باشد. با این وجود همین حجم کم نیز برای ما سالانه حدود 20 میلیون دلار {29} و یا به گفته‌ای 40 میلیون دلار {37} درآمد ارزی داشته است و گذشته از آن امکانات دیگری ایجاد کرده است که به آن پرداخته خواهد شد.

            اما فراموش نکنیم که بحث مبادله و صدور برق ایران تنها از سال 1371 آغاز شده است و همچنانکه نمودار 2-1-11 نشان می‌دهد، فروش برون مرزی ما از رشد بسیار خوبی برخوردار بوده است.

            امروزه نیز طرحهای مربوط به مبادله، ترانزیت و صادرات برق هر روز بیشتر مطرح می‌شود. منجمله خط 400 کیلو ولت تک مداره گنبد-نبیت داغ به طول 60 کیلو متر در خاک ایران از منطقه مرزی داشلی برون در استان گلستان گذشته و شبکه های سراسری برق دو کشور را از سال 1378 به هم وصل کرده است.{609}این خط عمدتاً به منظور ترانزیت به کار خواهد رفت و به این ترتیب برق ترکمنستان از طریق ایران به ترکیه می‌رسد. ایران می‌تواند درصورت توافق، از ظرفیت اضافی خط مزبور جهت فروش 100 مگاوات برق به ترکیه استفاده کند.

درحال حاضر ایران به احداث 130 کیلو متر خط 20 کیلو ولت دست زده است تا برق را به هرات برساند. تواق شده است افغانستان برق مورد نیاز دو استان نیمروز و فرآه را از شبکه سراسری برق ایران تأمین کند.{642} پست 400 کیلو ولت تربت جام خراسان، صدور برق بیشتر به افغانستان را امکان پذیر می‌کند.

            همچنین بحث پیوستن ایران و سوریه به عراق مطرح است. با توجه به ارتباط شبکه برق سوریه با لبنان، مصر و اردن، و نیز ارتباط مصر با شبکه افریقا، از این طریق ایران به بسیاری از کشورها دسترسی پیدا می‌کند. در چهارمین اجلاس متخصصان صنعت برق کشورهای عضو اکو^[2] در تهران، احداث خط 500 کیلو ولت قرقیزستان – چین – پاکستان – افغانستان  و ایران و نیز استفاده از رینگ 500 کیلو ولتی آسیایی از طریق قرقیزستان – ازبکستان – تاجیکستان – ترکمنستان و ایران، به دبیرخانه اکو پیشنهاد شد.{49}و سرانجام آن که ایران یادداشت تفاهمی در مورد مبادلات الکتریکی با گرجستان امضا کرده است، گفتگوهایی با قرقیزستان و تاجیکستان آغاز نموده است، و بحث ارسال انرژی الکتریکی به کشورهای حاشیه خلیج فارس از طریق کابل های زیر دریایی نیز مطرح است.{641}

            همانطور که مهندس فتاح قره باغ مدیر عامل برق منطقه ای آذربایجان می‌گوید: «مبادله انرژی با کشورهای همجوار، علاوه بر مزایای اقتصادی- فنی برای طرفین، باعث پایداری بیشتر شبکه و کاهش سرمایه‌گذاری تولید می‌شود و از بعد ارتباطات بین دو کشور می‌تواند باعث توسعه و تحکیم روابط سیاسی و بازرگانی بین کشورهای همسایه شود.»{615}

تجهیزات برقی

            برای ساخت نیروگاه، رساندن برق به مراکز مصرف، اندازه‌گیری آن و نیز برای استفاده بهینه از الکتریسیته، تجهیزات و محصولات متعددی مورد نیاز است. گرچه ما این موضوع را تحت عنوان خدمات حاشیه‌ای از قلمرو موضوعی تحقیق خارج کرده‌ایم، اما اجازه می‌خواهم توضیح مختصری نیز درمورد تجهیزات صنعت برق ارائه شود. بخشی از این تجهیزات و یا بهتر بگوییم اکثر آنها، از کشورهای دیگر وارد می‌شود. اما با توجه به حمایت های قانون از صنایع داخلی و با در نظر گرفتن سیاستها و برنامه های وزارت نیرو، شرکت هایی در قالب بخش خصوصی ایجاد شده اند تا با تکیه بر تخصص ها و امکانات موجود و نیز در پیوند با پیمانکاران و شرکتهای خارجی، نه تنها بخشی از نیازهای داخلی را برآورده کنند، بلکه برای صدور تجهیزات نیز اقدام کنند.

            در این ارتباط مجموعه صانیر که 30 شرکت را در بر می‌گیرد، دوازده کشور جهان را به عنوان اولویت یک و چهارده کشور را به عنوان اولویت دو مشخص کرده است و دفاتر مختلفی در این کشورها تأسیس نموده است.{202}به این ترتیب در حال حاضر 34 قرارداد با ارزش 75 میلیون دلار با کشورهای ارمنستان، سوریه، اردن، یمن، عربستان سعودی، تاجیکستان و لبنان در حال انجام است.{66} همه ساله معادل 30 میلیون دلار تجهیزات برقی به کشورهای یاد شده و عمان، امارت متحده عربی، بنگلادش، لیبی و شمال آفریقا صادر می‌شود.{32}شرکتهایی که در زمینه تهیه و تولید تجهیزات برقی فعالیت می‌کنند و برخی از فعالیت های آنها به شرح زیر است :

d     صانیر: همچنانکه گفته شد مجموعه‌ای از شرکتهای تابعه است. ایستگاه 230 کیلو ولت آگاراک که در داخل ارمنستان و در نقطه مرزی با ایران قرار گرفته، ازسوی شرکت صانیر راه اندازی شده است.{631} تجهیزات بی 230 کیلو ولت این ایستگاه را صانیر تهیه کرده و یک سری از تجهیزاتش ساخت داخل است. پروژه ساخت و نصب و راه اندازی دو دستگاه پست سیار 66 کیلو ولت در لبنان، و نیز صدور ترانسفورماتور، کابل، پست برق 66 کیلو ولت سیار و تابلوهای برق به یمن از دیگر اقدامات این شرکت است.

d     ایران ترانسفو: میزان درآمد این شرکت از طریق صادرات انواع ترانسفورماتور حدود 10 میلیون دلار است{61} و از جمله قراردادهای آن در سال 79 می‌توان تأمین هزار کیلومتر هادی آلومینیومی‌در مشارکت با شرکت مارابنی برای یمن و نیز تأمین 270 دستگاه ترانسفورماتور سه فاز و تک فاز برای آن کشور، همچنین تأمین هزار دستگاه ترانس 200 کیلو ولت آمپر و 150 دستگاه ترانس توزیع 100 کیلو ولت آمپر برای سوریه را نام برد.{202}

d          آونگان: تأمین 200 کیلو متر برج فولادی 66 کیلو ولت قراردادی است که این شرکت در سال 79 با سوریه داشته است.

d          مگ الکتریک: 7600 دستگاه ترانسفورماتور جریان در سال 79 برای عربستان سعودی تأمین کرده است.

d          فراساز: در سال 79 برج های انتقال نیروی 66 کیلو ولت عین الزرقا واقع در سوریه را تأمین کرده است.

d          دالمن: در سال 79 برای اردن 100 ست کات اوت فیوز 11 کیلو ولت و برای عربستان 300 عدد کات اوت 15 کیلو ولت تأمین نموده است.

d          پانیر: در سال 79 یک ست بانک خازن برای عربستان تأمین نموده است.

d          کابل رفسنجان: 230 کیلومتر کابل تلفنی مهاردار برای یمن تأمین کرده است.

d          منیران: قراردادهایی برای صدور پستهای مدولار به لبنان و سایر کشورها با شرکت پارسیان و شرکت صانیر منعقد کرده است.{67}

به این فهرست می‌توان شرکت های دیگری نظیر پارس سوئیچ، کنتور سازی، مقره سازی، پارس تابلو و شرکتهایی نظیر مشانیر و قدس نیرو را اضافه نمود. برای آشنایی بیشتر با وضعیت تولید داخلی و صادرات تجهیزات برقی، سه شرکت نیرو ترانس، آذر آب و متبا را دقیقتر بررسی می‌کنیم.

d     نیرو ترانس: اگر از صادرات تجهیزات برقی ایران به سوئد صحبت می‌شود{107} شاید منظور رابطه متقابلی است که شرکت نیرو ترانس با شرکت ABB  دارد. با استفاده از دانش فنی ABB Switch Gear و تحت نظارت و آموزشهای شرکت ABB، شرکت نیرو ترانس متعهد شده است ترانسهای مورد نیاز برای پست‌های فشار قوی را تولید و به شرکت ABB تحویل دهد. ظرفیت اسمی کارخانه 3000 دستگاه ترانس ولتاژ خازنی و ترانس خازن است که درصورت رفع مشکل مواد اولیه، تولیدات به موقع انجام می‌شود.{27}

d     آذر آب :‌ این شرکت با بسیاری از شرکتهای خارجی در زمینه ساخت تجهیزات همکاری فنی دارد. منجمله باشرکت IHI ژاپن در زمینه انتقال فن آوری طراحی و ساخت بویلرهای نیروگاهی صنعتی و یکپارچه، با شرکت JSW ژاپن در مورد دانش فنی طراحی و ساخت مخازن تحت فشار و مبدلهای حرارتی، با شرکت Foster Wheeler  اسپانیا در زمینه انتقال فن آوری دیگهای بخار بازیاب حرارتی و همکاری فنی در زمینه تولید دیگهای بخار یکپارچه و صنعتی، با شرکتHEC  چین در زمینه همکاری فنی ساخت توربینهای نیروگاههای آبی، با شرکت Wolth اتریش در زمینه همکاری فنی ساخت توربینهای آبی، و باشرکت ABB گاولیوس در زمینه انتقال فن آوری، طراحی، ساخت، نصب و راه اندازی پیش گرم کن های  نیروگاهی همکاری دارد.{27}

d     شرکت متبا: این شرکت که نام کامل آن مهندسی تجهیزات برق ایران است، درسال 1370 تأسیس شد و اکنون خود به پنج شرکت تبدیل شده است. (متبا، طرح گستران پویا، یراق آوران، برج ویراق، سیم نور پویا) شرکت متبا در زمینه تولید یراق آلات با شرکت ایتالیایی سالدی در مناقصه‌ها رقابت می‌کند، اما گاهی سالدی پس از برنده شدن درمناقصه، ساخت بعضی از یراق آلات را به متبا واگذار می‌کند. این شرکت تولید یراق آلات پست در محدوده 63 و 400 کیلو ولت را انجام می‌دهد. همچنین ساخت دکل ها توسط شرکت طرح گستران نیز در محدوده ولتاژی 63 و 400 کیلو ولت صورت می‌گیرد.

لامپ گازی HIP Lamp ، لامپهای بخار جیوه، بخار سدیم و لامپهای متال های‌لایت که توسط شرکت سیم‌نورپویا ساخته می‌شود قصد دارد با تولیدات شرکتهای داخلی و خارجی نظیر لامپ سازی شهاب پـارس و فیلیپس و اسرام رقابت کند و قیمت ها را کاهش دهد.{607}

درتولید کابل های OPGW  (فیبر نوری)، شرکت سیم نور پویا تنها کارخانه سازنده درخاور میانه است. این شرکت تیوپهای فولادی حاوی فیبر نوری را از ژاپن و اروپا وارد می‌کند و در سال 1500 کیلو متر ظرفیت تولید دارد. اولین قرارداد آن هزار کیلو متر کابل برای سازمان توسعه برق ایران بود که انجام شده است. این کابلها جانشین سیم زمین برای انتقال صاعقه می‌شود و در عین حال وظیفه انتقال اطلاعات را هم انجام  می‌دهد.

فن آوری و تخصص

گذشته از کالای الکتریسیته و تجهیزات مربوطه، خدمات فنی و مهندسی و نیز سایر خدمات مرتبط با الکتریسیته را نیز باید در بحث های مربوط به تجارت جهانی در نظر گرفت و حتی به آن باید اولویت داد.

            در ایران در زمینه فعالیت های جانبی برق نیز تولید و خدمات از هم جدا نشده است. شرکت صانیر همچنانکه دیدیم صادرات تجهیزات نیروگاهی و تجهیزات مربوط به انتقال را بر عهده داشت. باید گفت همین شرکت صدور خدمات فنی و مهندسی را نیز بر عهده دارد و منجمله27پست برق را در داخل کشورهای منطقه اجرا می‌کند.{633} در این میان ارمنستان نصب و راه اندازی تجهیزات حفاظتی ایستگاه آگاراک را که ساخت کارخانه زیمنس است، با توجه به توانمندیهای طرف ایرانی به صانیر واگذار کرده است.{631}یک مورد دیگر از فعالیت های صانیر در زمینه صدور خدمات، مسئولیت اجرای توسعه شبکه برق شهر«موکلا» در یمن است.{27}

            وقتی از صدور خدمات صنعت برق صحبت می‌کنیم، سوریه بیش از هر کشور دیگری مطرح می‌شود. علیرغم آن که ظرفیت نصب شده سوریه در مقابل اوج مصرف آن (7500 به 4600) نسبتاً بالا بوده و حتی عددی اطمینان بخش تر از ایران می‌باشد، باز هم این کشور به توسعه همکاری با کشور ما و استفاده از تخصص ها و تجربیات ایران شدیداً علاقه‌مند است. منجمله شرکت ساپتا در سال 79 دو قرارداد در زمینه طراحی و تجهیز پست با سوریه منعقد کرده بود{202} و شرکت صنعتی صفانیکو با انعقاد قراردادی به ارزش 21 میلیون دلار، متعهد شد هفت پست برق در سوریه احداث کند.{67}تأسیس شرکت مشاوره توزیع، ایجاد سیستم دیسپاچینگ به وسیله ایران در سوریه، تعمیر ترانسفورماتورهای قدرت سوریه به وسیله ایران، استفاده از توانمندیهای مرکز تحقیقات و آموزش وزارت نیرو برای آموزش کارکنان سوری{644} و دورة‌خاص آموزشی برای دانشجویان سوری در دانشکده وابسته به وزارت نیرو{609} جلوه‌هایی از این همکاری است.

تحولات اخیر در افغانستان، امکان ارائه خدمات به این کشور همسایه را نیز فراهم آورده است. ایران تجارب خود در زمینه ساخت و بهره برداری از نیروگاههای برق آبی و گازی را در اختیار افغانستان می‌گذارد. در مقطع فعلی و به عنوان اولین گام، ایران و افغانستان بر اساس یک یادداشت تفاهم، در خصوص مشارکت شرکتهای ایرانی در بازسازی تأسیسات و اجرای طرحهای آب، برق و انرژیهای نو در افغانستان و صدور تجهیزات برق وخدمات فنی – مهندسی به این کشور توافق کرده اند.{642}

2 - 11 - موانع و مشوق‌ها

با توجه به قلمرو موضوعی تحقیق، در این مورد عمدتاً موانع و مشوق‌های صادرات برق به عنوان یک کالا و نیز خدمات انتقال و توزیع مورد بررسی قرار می‌گیرد. اما از آنجا که بحث سرمایه گذاری و احداث نیروگاه مستقیماً به تولید برق و صادرات آن مرتبط شود، نخست به موانع و مشوق‌های این مبحث اشاره می‌کنیم.

موانع سرمایه‌گذاری در صنعت برق

1 - عدم عضویت در سازمان جهانی تجارت خود در شرایط فعلی یکی از موانع اصلی جذب سرمایه‌گذاران در قراردادهایی نظیر BOT برای احداث نیروگاه محسوب می‌شود. مایک مور دبیر کل سازمان جهانی تجارت در اجلاس وزیران سازمان جهانی تجارت درتفلیس گرجستان^[3] در اول خرداد سال 1381 می‌گوید:

«امروزه هر حکومتی خواستار سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی است. بسیاری از کشورها اکنون تشخیص می‌دهند که راه جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی آن است که نشان دهند رژیم تجاری کشورشان با ثبات و قابل اعتماد است. یکی از مهمترین راهها که یک کشور می‌تواند فعال بودن خود در سیاست ثبات، قابل پیش بینی بودن و اداره مناسب امور را نشان دهد، عضویت در WTO است. این امر به سرمایه‌گذاران بالقوه داخلی یا خارجی نشان می‌دهد که شما آماده‌اید مجموعه‌ای از مقررات و مفاهیم مورد توافق قرار گرفته را بپذیرید.»{228}

2- موانع قانونی که قبلاً عنوان شده است .

3- ویژگیهای عمومی بخصوص انحصار طبیعی و زمان بر بودن

4- ویژگیهای خاص صنعت برق ایران درمورد نقش دولت و بخش خصوصی

با توجه به اینکه همة مباحث فوق قبلاً مطرح شده است، می‌توان مستقیماً به بخش مربوطه مراجعه و موضوع را مطالعه نمود.

مشوق‌های سرمایه‌گذاری در صنعت برق

1-      تضمین های مربوط به سوخت، خرید برق، ارز و بیمه که در مبحث سرمایه‌گذاری خارجی در تولید برق ایران گفته شد.

2-   ویژگیهای خاص صنعت برق ایران منجمله دسترسی به گاز و نفت، رشد سالانه بالا، و ویژگیهای جغرافیایی که در مبحث مربوطه عنوان گردید.

3-      ویژگیهای عمومی (اهمیت استراتژیک، عمومی بودن خدمات، حمایت از صنایع دیگر و …)که جاذبة افزایش تولید را بالا می‌برد.

4-      وجود نیروی کار ارزان و نیروی متخصص بومی

5-      وجود شرایط مناسب از نظر زیست محیطی

6-      اعطای 85 درصد وام بانکی {613}

7-      امکان صادر کردن برق به یک کشور همسایه و تنها پرداخت ترانزیت به ایران {613}

موانع صدور کالای برق

1-      ویژگیهای عمومی ( انحصار طبیعی، اهمیت استراتژیک، ذخیره سازی ضعیف)

2-      احتمال اختلال و کنترل شبکة یک کشور توسط یک فروشندة بزرگ در کشور دیگر {315}

3-      نبود مناسبات مستحکم (نظیر رابطه موجود میان کشورهای اروپایی) با همسایگان

4-   عدم مراعات استانداردهای اروپا در ایران در مورد تغییرات فرکانس، پایداری سیستم، ثبات ولتاژ، و قرار گرفتن پارامترهایی نظیر تولیکر، هارمونیک و غیره در محدوده مشخص {641}

5-   افزایش ریسک خاموشی در اتصال به شبکه کشورهای دیگر تا زمانی که اصول قابلیت اطمینان در شبکه سراسری ایران شکل نگرفته است.{641}

6-   فرآیندهای نظام بانکی و اداری کشور که فرضاً با تأخیر در گشایش یک اعتبار اسنادی و تهیه قطعه یدکی مورد نیاز، موجب می‌شوند صنعت برق نتواند به ارتباط مستمر خود با شبکه کشور همسایه ادامه دهد.{641}

مشوق‌های مبادله کالای برق

1-      ویژگی‌های عمومی (نداشتن جانشین، ساعات پیک، تمیز بودن و … )

2-      ویژگی‌های خاص ایران (دسترسی به گاز و نفت، اختلاف افق، ویژگی‌های جغرافیایی)

3-   ویژگی‌های خاص رابطه با هر کشور مثلاً ارمنستان علاوه بر اختلاف پیک فصلی که با ایران دارد، به دلیل تفاوت مذهبی دارای تعطیلات هفتگی متفاوتی با ایران است که به سود هر دو کشور می‌باشد. همچنین ارتباط با ایران و مبادله برق، به آن کشور اجازه می‌دهد از نیروگاه اتمی خود بهتر استفاده کند زیرا قبلاً به دلیل مصرف پایین داخلی و نوسانات تولید، راه اندازی آن نیروگاه برای ارمنستان امکان پذیر نبود.{631}

4-      حمایت قانون برنامه سوم (ماده 120 – الف) از صادرات برق و تلقی درآمد آن به عنوان درآمد شرکت توانیر {405}

مشوق‌های صدور کالای برق

            تقریباً بسیاری از مواردی که در مورد مبادلة کالا مطرح شد (بجز ساعات پیک، اختلاف افق و روابط خاص دو همسایه) مشوق صادرات برق نیز محسوب می‌شود. البته در شرایط فعلی ایجاد شرایط سرمایه‌گذاری، افزایش تولید، تجدید ساختار صنعت برق و گسترش همکاری‌های منطقه‌ای در اولویت قرار دارد. پابه‌پای این روند، مطلوبیت و بهره‌گیری از انرژی به شکل الکتریکی درسطح جهان گسترش می‌یابد و اهمیت صادرات برق - همچنانکه در مبحث «صادرات برق فقط مبادله نیست» عنوان شد- افزایش می‌یابد.

موانع و مشوق‌های تعرفه‌ای

            در مورد سرمایه‌گذاری باید گفت سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در صنعت برق، مشمول مقررات سرمایه‌گذاری مرتبط با تجارت نمی‌شود. خود برق نیز از مستثنیات مربوط به منابع طبیعی یک کشور و مصالح امنیتی آن استفاده می‌کند. اصولاً در صادرات و واردات برق، موانع و مشوق‌های تعرفه‌ای وجود نداشته است بلکه برعکس، صحبت از شکل گیری بازار کامل در این مورد – همچنانکه گفته شد- صحیح نمی‌باشد.

موانع و مشوق‌های خدمات برق

تا زمانی‌که تولید از انتقال و توزیع تفکیک نگردد، اصولاً از بخش خدمات برق (خدمات اصلی) نمی‌توان صحبت کرد. در مورد صدور این خدمات به کشورهای دیگر نیز عمدتاً بحث از روابط دولتها است و شرکت صانیر و فعالیت شرکتهای همکار را نمی‌توان در چارچوب بخش خصوصی مورد بررسی قرار داد. هرچند می‌توان عنوان کرد که ایران به دلیل داشتن سالها تجربه، وجود کارشناسان فراوان، نزدیکی فرهنگی با کشورهای منطقه، و تخصص در سطوح تکنولوژی موجود در آن کشورها، از مزیت‌هایی در زمینة صدور خدمات برق برخوردار است.

نتیجه‌گیری

در این فصل پس از بیان پیشینة تحقیق، برخی از نظریه‌های تجارت بین‌الملل مطرح شد و عنوان گردید که کشورهای نفت‌خیز در ایجاد صنایع انرژی‌بر مزیت دارند.

سپس در بخش اول سازمان جهانی تجارت، نحوة شکل‌گیری آن و تفاوتهایش با گات 1947 مطرح گردید و تجارت کالا به صورتی عنوان شد تا بتوان از تجارت کالای برق و مقررات سازمان جهانی تجارت برای این کالا صحبت شود. همچنین با ذکر مقررات و روش‌های تجارت خدمات، توافقنامة  GATS معرفی گردید تا بتوان از شمول این مقررات بر انتقال، توزیع و سایر خدمات برق صحبت کرد. پس از آن استانداردهای مرتبط با تجارت جهانی، به‌ویژه استانداردهای مربوط به صنعت برق ذکر شد و آمادگی بخش برق برای پذیرش و رعایت استانداردهای بین‌المللی نشان داده‌شد.

در آخرین قسمت این بخش، دیدگاه‌های مختلف اعضای سازمان جهانی تجارت در مورد تعریف کالای برق و تفکیک آن از خدمات برق عنوان گردید و سیاست‌های این سازمان در مورد خصوصی سازی برق تشریح شد. درعین حال محدودیت‌هایی که ممکن است صنعت برق به دلیل مقررات مربوط به خرید دولتی با آن روبرو شود ذکر گردید.

در بخش دوم، صنعت برق و ویژگی‌های آن معرفی شد و جایگاه آن در اقتصاد ایران تشریح گردید. برای آن‌که مباحث و نتیجه‌گیری‌های بعدی پژوهش مشخص‌تر باشد، در این بخش تولید، انتقال، توزیع و مصرف به صورت جداگانه معرفی گردید و در هر مورد، مبانی نتایج بعدی تحقیق و مفاهیم موجود در پرسشنامه به صورت ساده و کاملی تعریف شد. به‌ویژه در بحث تولید نه‌تنها نیروگاه‌ها، سوخت، آلودگی و انرژی‌های تجدیدپذیر برحسب انواع مختلف آن‌ها معرفی شد، بلکه مقدمات لازم برای طرح مسایل بعدی عنوان شد و مثلاً نحوة انتخاب بین هزینة سرمایه‌گذاری و هزینة سوخت در تولید الکتریسیته مورد بحث قرار گرفت. در همین بخش ویژگی‌های عمومی و خاص صنعت برق مطابق درک و برداشت پژوهشگر ارائه شد تا تفاوت تجارت برق با تجارت سایر کالاها و خدمات تعیین شود.

بخش سوم تأثیر بخش اول بر بخش دوم را نشان می‌دهد و به تجارت برق اختصاص دارد. در این زمینه سرمایه‌گذاری و تأمین منابع در بخش برق مورد بحث قرار گرفت و با بررسی قوانین موجود، خلأ قانونی اصلی‌‌‌‌ترین مشکل این سرمایه‌گذاری عنوان گردید. سپس تجارت برق در عرصة جهانی و در سطح ملی مطرح گردید و موانع و مشوق‌ها در سرمایه‌گذاری، در تجارت کالای برق و در تجارت خدمات برق نشان داده‌شد.

باید اضافه کرد آنچه در بخش دومِ فصل چهارم تحت عنوان تبعات احتمالی الحاق ایران به سازمان جهانی تجارت در مورد خدمات برق آمده‌است، درواقع تجزیه و تحلیلی است که عمدتاً با استفاده از مبانی نظری فصل حاضر صورت گرفته‌است.

---

[1] - این پروژه به Itaipŭ معروف است .

[2] کشورهای عضو اکو عبارتند از: ایران، ترکیه، پاکستان، آذربایجان، قرقیزستان، افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان.

[3] هیئت نمایندگی ایران نیز در این اجلاس شرکت داشت.