فقر بر خانوارهای شخصی و خانواده ها اثرات مخربی وارد نموده است، به طوری که در حدود یک میلیون نفر در سطح جهان تحت تأثیرات مخرب آن قرار گرفته اند. این امر نشان دهنده آن است که در حدود یک ششم از جمعیت جهان در معرض مریضی، گرسنگی، تشنگی، فقر، بی چیزی و حاشیه نشینی قرار دارند که رهایی از گودال فقر را که در شدیدترین درجه قرار دارد، غیرممکن می یابند. مردمان فقیر جهان در حال تلاش در جهت دسترسی به آب و غذای کافی، پیدا کردن مأمن و آشیانه ای جهت زندگی کردن، دستیابی به داروهای پزشکی جهت درمان اعضای بیمار خانواده، امکانات رفت و آمد جهت رسیدن به محل های کار یا انتقال اعضای بیمار خانواده به مراکز درمانی و آموزش فرزندانشان می باشند.
الف) فقر، آب و توسعه
یک فرد بسیار فقیر، مقدار پولی که دارد تنها نیازهای اولیه زندگی او را رفع می کند، اگر او در یک منطقه شهری زندگی می کند و یک روز بسیار خوبی هم داشته باشد، آنچه که در آن روز بدست می آورد، تنها جهت خرید غذا و آب برای اعضای خانواده کافی می باشد. اغلب اوقات، مقدار آب مورد نیاز جهت بهداشت خانگی و شخصی با کیفیت خوب جهت خرید از دستفروشان خیابانی آب بسیار گران است، اگر منبع آب در ناحیه ای دور باشد حمل آن بسیار دشوار است، لذا آنان روی به سوی استفاده از آب آلوده نواحی مجاور، آبهایی که به کرات مورد استفاده قرار گرفته اند و رودخانه ها و نهرها می آورند. آنان به ندرت به بهداشت دسترسی دارند که آن هم شاید تنها در تأسیسات عمومی شهرها و شهرک ها قابل دسترس باشد، که با هزینه کلی که برای تمامی اعضای خانواده در پی دارد، به مانع بزرگی تبدیل شده است.
بسیاری از خانواده های فقیر در مناطقی زندگی می کنند که هیچ حق قانونی و رسمی بر آن ندارند، یا در محله های فقیرنشین یا محلاتی که مملو از ساکنان غیرقانونی می باشند، زندگی می کنند. این خانواده ها دارای تجهیزات حفاظتی بسیار کم در مقابل سیلاب ها می باشند. بسیاری نیز در مناطق حاشیه نشین که توسط دیگران اداره می شوند، مشغول به کشاورزی هستند، در این حالت نیز دسترسی آنها به آب سالم بسیار کم می باشد.
سیستم های زهشکی و فاضلاب برای آب باران در نواحی شهری و آب ناشی از سیلاب ها اغلب ناکافی می باشند و هیچ سیستمی جهت جمع آوری فاضلاب ها و آشغال ها وجود ندارد. کمبود نواحی آسفالت شده به شدت مشاهده می شود و محل هایی همچون جاده و یا پیاده روی آسفالت شده وجود ندارد. وجود این امکانات نه تنها برای حمل و نقل مهم می باشد، بلکه جاده آسفالت شده محلی برای راه اندازی، بهره برداری و نگهداری از شبکه خدمات شرکت های خدماتی همچون آب، فاضلاب و برق نیز می باشد.
ساختار پرداخت خدمات بسیاری از شرکت های خدماتی (مانند آب و برق) که به صورت هزینه های اشتراک که باید از پیش پرداخت شوند و هزینه های مصرف ماهانه می باشد، برای افراد فقیر جهت پرداخت بسیار گزاف می باشد. از همه نکات فوق مهم تر، قرضی است که بر بار خانواده های فقیر بیشتر از همه سنگینی می کند.
در نواحی روستایی، غذا و آب مورد نیاز خانواده ها به مقدار زیادی از محیط زیست طبیعی گرفته می شود. آب از برکه ها یا چشمه های دوردست آورده می شود، محصولات غذایی کم مغذی در زمین هایی که در حاشیه وجود دارند، کشت می شوند و یا از جنگل ها جمع آوری می گردند، در اغلب اوقات نیز این محصولات غذایی جهت برطرف نمودن گرسنگی کافی نبوده و نیازهای غذایی مورد نیاز آنان را برآورده نمی کند.
افراد فقیر ساکن در روستاها اغلب در انتهای سیستم های آبیاری قرار دارند و در آرزوی مصرف آبی زلال در بالادست رودخانه ها، به سمت زمین هایی سوق داده می شوند که کاملاً با توجه به تغییرات آب و هوایی به طور فزاینده ای با باران های شدید و نامنظم روبرو می باشند. استخراج آب از چاه ها توسط کشاورزان ثروتمند و صنایعی که از آب استفاده می کنند، می تواند میزان آب کمتری را در اختیار اجتماعات و خانواده های فقیرتر که به آب های زیرزمینی دسترسی ای ندارند، قرار دهد. فاضلابهای تصفیه نشده صنعتی و شهری، همچنین منابع آبهای سطحی و زیرزمینی را که افراد فقیر برای تأمین منابع آبی خود، به آنان متکی هستند، بدون اینکه جایگزینی آلوده می کنند.
رقابت های گسترده میان کشاورزان غنی و صنایع، صاحبان زمین های حاصلخیز، کشاورزان و ماهیگران، چیزی جز ضرر و زیان برای افراد فقیر به همراه ندارد، اجرای سیاست های ملی غذایی از طریق یارانه، مالیات، تعرفه ها، کمک های غذایی و غیره می تواند، بازار را به انحراف کشانده و افراد فقیر را در حاشیه قرار دهد. آزاد کردن تجارت های بین المللی که به طور نامناسبی سازمان یافته و به نفع افراد فقیر نیز نمی باشند، شرایط را بدتر می نمایند. به دلیل مشکلاتی که خانواده های فقیر در جمع آوری هر گونه اقلام اضافی و مازاد، غذا و امورمالی، مواجه می گردند، حفاظت از میزان صحیح مصرف زمانی که درآمدهای آنها قطع شده است یا محصولات کشاورزی خراب شده اند، سخت و دشوار می باشد. حتی افراد فقیر به دلیل تدارکات ناکافی خدمات ابتدائی جوامع توسط دولتمردان محلی مانند مراقبتهای پزشکی، حمل و نقل، تعلیم و تربیت، سرویس های ضروری (مانند آتش نشانی) و اجرا و تنفیذ قانون، همچنین به دلیل عدم توانایی در پرداخت این گونه خدمات از بسیاری فرصت های بسیار زندگی محروم و دور شده اند.
در ابتدای هر مرحله کاهش فقر، آب و بهداشت حیاتی ترین عوامل به واسطه فقر مطلق می باشند. دسترسی به آب آشامیدنی قابل اعتماد در نواحی نزدیک به محل مسکونی افراد، موجب کاهش بار حمل آب از چاه ها و برکه های دوردست خواهد شد و وقت بیشتری را برای فعالیت های خانگی فراهم می آورد و حتی در مورد دختران، به آنان فرصت تحصیل را می دهد. بهره برداری از آب کافی جهت برطرف کردن نیازهای مربوط به بهداشت خانگی و آشامیدن، حیاتی بهداشتی تر را به ارمغان می آورد. تأسیسات بهداشتی و فاضلاب به دفع صحیح و مطمئن فاضلاب های انسانی کمک می کنند و باعث کاهش بیماری و مرگ و میر می شوند. تأمین آب کافی موجب بهبود دورنمای فعالیت های جدید مربوط به امرار معاش خواهد شد و اغلب نیز به عنوان گامی کلیدی جهت رهایی از فقر محسوب می شود. در بسیاری از کشورهای فقیر تعداد کثیری از جمعیت جهت برطرف نمودن معاش اولیه خود بر کشاورزی تکیه دارند. دیگران، که در فقر مطلق در نواحی حاشیه ای زندگی می کنند، تنها برای زنده ماندن تلاش می کنند. دسترسی به آب آشامیدنی سالم، تحت کنترل افرادی که مشغول این کار هستند، خطرات مربوط به اتلافات کشاورزی را کاهش می دهد و منجر به جمع آوری اقلام و مازادهای اضافی و فرصت برای تحقیق در کشاورزی با قوت بیشتر خواهد شد، تنوع و گوناگونی در سایر فعالیت ها را امکان پذیر می کند، فرصت های تحصیلی را برای بچه ها رشد می دهد و شاید انتقال از جامعه ای بر مبنای کشاورزی به موسساتی با بهره و سود بالاتر را نیز امکان پذیر می سازد. صنعت در تمامی درجات به منابع آبی قابل اعتماد جهت توسعه و تشویق تحقیقات برای رشد صنعتی نیاز دارد. منابع آبی قابل دسترس و رهایی از بیماری های ناشی از آب همچنین تحقیقات خارجی داخل کشور را نیز افزایش خواهد داد.
مشکلات آفریقا
مساله آفریقا، موضوع گرسنگی است، محاصره شده توسط انواع مریضی ها و دور از معاملات بین المللی معاصر، نظارت غلط و رشد سریع جمعیت به این مشکلات اضافه شوند. صادرات به میزان کمی وجود دارد که آن هم محدود به محصولات کشاورزی، تعدادی منابع معدنی و هیدروکربن ها می شود، همه این موارد نیز تحت کنترل تغییرات پی در پی و ناگهانی قیمت در بازارهای بین المللی می باشند که متعاقباً مانعی جهت توسعه اقتصادی تلقی می گردند وضعیت افریقا بی شباهت به وضعیت آسیای 40 سال پیش نمی باشد. در آسیا، اگر چه، محصولات کشاورزی خام با بازدهی بالاتر (مانند برنج و گندم) در طول انقلاب سبز آسیا معرفی شدند اما این امر به گسترش تولید محصولات غذایی کمک نمود چرا که زمین های مسطح قاره مساعد برای آبیاری بودند. کارگران مازاد نیز به شهرها مهاجرت کردند و باعث گسترش سریع شهرنشینی و صنعتی شدن گردیدند. اگر چه افریقا نوع مشابه ای از توانایی های آبیاری آسیا را ندارد، بحران مالاریا و گسترش ایدز به مشکلات این ناحیه اضافه می کند. برخلاف آسیا که دارای شهرهای ساحلی با دسترسی خوب به بندرگاهها ونواحی دریایی می باشد، بیشتر مردمان افریقا در نواحی خاکی زندگی می کنند که بسیار از بندرگاهها که توسعه از طریق صادرات صنعتی را میسر می سازند، دور می باشند. جاده ها، راه آهن ها و زیرساختارهای حمل و نقل آبی داخله بسیار ضعیف بوده و پروازهای هوایی نیز میان کشورهای افریقایی بسیار سنگین و طاقت فرسا می باشد. منبع: Sachs, 2005
ب) تغییرات جمعیتی
جمعیت کنونی جهان 4/6 بیلیون نفر است که هر سال در حدود 70 میلیون نفر به جمعیت جهان افزوده می شود که بیشتر این جمعیت نیز در کشورهایی با درآمد کم اقامت دارند. آنچه که تحول جمعیتی - جهانی نامیده می شود (جمعیتی با امید به زندگی کوتاه در خانواده های پرجمعیت، تا جمعیتی با امید به زندگی بالا در خانواده های کوچکتر) بسیار به حد اشباع رسیده است.
در حدود یک سوم کشورهای جهان همچنان در مراحل اولیه این فرایند قرار دارند که همگی آنها کشورهایی با درآمد پایین می باشند. در حقیقت، از افزایش جمعیت پیش بینی شده به 1/8 بیلیون نفر در سال 2030 و 9/8 بیلیون نفر تا سال 2050، تقریباً همگی در کشورهای کم درآمد زندگی خواهند کرد.
مشکلی که در حال افزایش است، افزایش رقابت بر سر آب شیرین میان مصرف کنندگان بخش های کشاورزی، شهری و صنعتی است که موجب تلاش و درگیری میان نواحی شهری و روستایی و احتمالاً تهدید امنیت غذایی ملی و منطقه ای خواهد شد.
در حقیقت حدوداً تمامی مشکلات مربوط به سوء تغذیه و محصولات غذایی کم مغذی در کشورهای کم درآمد نواحی گرمسیری که کمبود شدید آب در ارتباط با غذا، مردمان و محیط زیست به شدیدترین وضعیت ممکنه در این مناطق خواهد رسید، وجود دارد.
چهار عامل اساسی خطرات جمعیتی که در حال حاضر بشریت را به خطر انداخته اند عبارتند از:
1- درصد فراینده بزرگسالان و جوانان، 2- شهرسازی و شهرنشینی سریع، 3- کاهش آب شیرین قابل دسترس و زمین های زراعی برای محصولات غذایی، 4- HIV/AIDS که به ندرت به تنهایی اتفاق می افتند. در بیشتر موارد، این عوامل در ترکیب و همراه با سایر موانع مانند موسسات ضعیف، دولتهای غیرپاسخگو و درگیری های تاریخی- اخلاقی روی می دهند. چالش های ناشی از این امر بر رهبری دولتها می تواند توانایی کشورها را در کارکرد بهینه کاهش دهد به ویژه مشکل رشد سریع جمعیت در سالهای اخیر، که «تورم جوانان» نامیده می شود، جایی که تعداد افراد جوان میان سنین 15 و 30 بیش از 40 درصد جمعیت جوان جهان را به خود اختصاص داده است. تعدادی زیادی در این سن شغلی ندارند حتی افراد تحصیل کرده نیز در تلاش جهت یافتن شغلی در خور تناسب می باشند. در حدود 85 درصد از جمعیت جوان جهان در کشورهای کم درآمد زندگی می کنند و میزان متوسط بیکاری چهار برابر میزان کلی جمعیت بزرگسالان می باشد.
پیامدهای بالقوه این وضعیت آشفتگی و ناآرامی های مهم اجتماعی و سیاسی می باشد. مشکل اغلب در نواحی روستایی بدتر است چرا که مردان جوان در این زمین ها به دلیل اندازه و وسعت زمین ها نمی توانند زمینی را به ارث ببرند، چرا که این زمین ها طی نسل های متوالی وراثت خانواده های بزرگ به بخش های کوچکتر تقسیم شده اند و آنقدر کوچک شده اند که دیگر قابل استفاده نمی باشند. بنابراین مردان این نواحی از نبود یک زندگی امن و کاهش انتظار به ازدواج- به دلیل موقعیت بی ثبات اجتماعی، رنج می برند. در حالیکه تورم تعداد جوانان، همچنان که میزان باروری رو به کاهش است، تنزل می یابد، تعدادی از کشورها (کشورهای واقع در جنوب صحرای افریقا و خاورمیانه) همچنان دچار رشد سریع جمعیت جوان کشورشان می باشند احتمال دارد که این کشورها چالشی را بر سر توسعه مناطق و امنیت بین المللی ایجاد نمایند.
رشد جمعیت و شهرنشینی
در سال 1970، در حدود دو سوم کل جمعیت جهان در نواحی روستایی زندگی می کردند. تا سال 2001، این رقم بیش از 50 درصد کاهش یافت. طبق پیش بینی های جاری، تا سال 2020، این رقم به 44 درصد جمعیت ساکن در نواحی روستایی و 56 درصد جمعیت ساکن در نواحی شهری خواهد رسید. تا سالهای اخیر، افریقا قاره ای با حداقل میزان شهرنشینی محسوب می شد. این امر تغییر کرده است. تخمین زده شده است تا سال 2020، جمعیت شهری افریقا به 500 میلیون نفر برسد؛ بیشتر از 138 میلیون نفر جمعیت شهری آفریقا در سال 1990. کشور مالاوی کشوری است که با توجه به فرار جمعیت از سیلابهای شدید، سریع قدم به سوی شهرنشینی نهاده که این روند از سایر کشورها سرعت بیشتری داشته است. نیجریه نیز رشد شهری چشمگیری داشته است، در همین زمان ما مشاهده می کنم که محله های پرجمعیتی در ژوهانسبورگ و نایروبی همچنان وجود دارند.
شهرنشینی بر حسب رشد اقتصادی و یکپارچگی های جهانی، می تواند به عنوان یک جبر محسوب شود. اگر چه، بعضی عوامل که موجب ایجاد ثروت در کشورهای صنعتی مانند جمعیت جوان، طبقات متوسط جامعه، نزدیکی به قدرت سیاسی یا تنوع نژادی/ مذهبی شده اند، می توانند عوامل بالقوه ای جهت درگیری و برخورد در شهرهای فقیر کشورهای در حال توسعه که به شدت در حال رشد و توسعه می باشند، تلقی شوند. آمار نشان دهنده آن است که کشورهایی با رشد شهری بالای چهار درصد در سال، دو برابر بیشتر از سایر کشورها دچار اختلالات و ناآرامی های شهری می شوند.
پناهدگان محیط زیست
تخمین زده می شود که در حال حاضر در حدود 30 میلیون نفر پناهنده محیط زیستی و 17 میلیون انواع پناهندگان و اشخاص تبعیدی و فراری از جنگ، از انواع شکنجه ها و از سایر عوامل وجود دارند. پناهندگان زیست محیطی افرادی هستند که از کمبود منابع، از جنگل زدایی و تخریبات زیست محیطی، اثرات تغییرات اقلیمی، اضافه جمعیت، تغییرات مکانی به دلیل پروژه های توسعه ای و غیره فرار کرده اند. تغییرات مکانی به مقدار زیاد در جمعیت می تواند بی ثباتی یا درگیری را در کشور میزبان، کشور اصلی و داخل یک منطقه به همراه داشته باشد. این مهاجران موجب کاهش منابع نایاب، شلوغی بیش از ظرفیت در یک منطقه، کمبود آب قابل شرب و شرایط غیربهداشتی که موجب گسترش انواع بیماری ها می شود، می گردند. طبق پیش بینی ها تعداد پناهندگان و مهاجران محیط زیستی به 150 میلیون نفر تا سال 2050 خواهد رسید که این امر یکی از نتایج تغییرات آب و هوایی خواهد بود.
تغییرات سیاسی و اقتصادی
هم اکنون در دوره ای سرشار از تغییرات جغرافیایی - سیاسی سریع و مهم زندگی می کنیم. کشورها و امپراطوری هایی که در گذشته ها تشکیل شده بودند، تجزیه گردیده اند (به عنوان مثال اتحاد جماهیرشوروی و یوگسلاوی)در حالیکه کشورهای همسایه هم اکنون به دنبال اتحاد و مشارکت های اقتصادی یا ائتلافات می باشند. (به عنوان مثال اتحادیه اروپا)
اتحادیه اروپا که به طور مرکزی اقتصاد اتحاد جماهیر شوروی را کنترل می کرد، هم اکنون مجموعه ای از دولت ملتهایی است که به دنبال وارد شدن به اقتصاد جهانی بدون تجربه یا مؤسساتی جهت انطباق و تلاش موثر و بهینه می باشند. تنش های نژادی و قومی تحت سیستم های سیاسی پیشین در داخل یوگسلاوی سابق منجر به برخوردهای نظامی در بالکان شد. دولت ملتهای جدید، محتاط در اشتراک منابع آبی رودخانه ها و آبگیرهای فرامرزی، حالتی بسیار تهاجمی در مورد حاکمیت و سلطه کشورشان بر سر این منابع یافته اند، به خصوص زمانی که منابع توسط افزایش تقاضا و کاهش کیفیت آب تحت فشار قرار می گیرند.
صنعت گردشگری و جهانی سازی
تعداد فزاینده کشورهای کم درآمد به صورت فعالانه ای موجب افزایش زیاد فعالیتهای مربوط به صنعت گردشگری جهت تغذیه توسعه اقتصادی این کشورها شده است. در حالیکه منافع اقتصادی روشنی در این امر وجود دارد، اما این نکته دارای یک وجه منفی نیزمی باشد. مشکلات مصرف زیاد آب در مجموعه های توریستی در نواحی ای که با کمبود آب مواجه هستند، به خصوص جایی که زمین های گلف نیز وجود دارد، افزایش آلودگی دریایی در نواحی ساحلی به دلیل تصفیه نامناسب فاضلاب و کاهش تنوع زیستی در دریاها که حیاتی می باشند، شامل تخریب تپه های مرجانی، را در پی داشته است. رقابت صنعت گردشگری برسر منابع تامین کننده و نایاب آب باعث مواردی چون انحراف آب از بخش کشاورزی، و در نتیجه موجب ترک اجباری کشاورزان از زندگی کشاورزی شده است.
منبع: www.UNeptie.org/pc/tourism/sust-toursm/evn-3 main.htm
--------------------------------------------------------------------------------
جنگها و برخوردها
واحد ارزیابی بعد از جنگ برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) نشان داده است که اکثر درگیری ها همیشه بعد از بحران های زیست محیطی روی می دهند: ورود مواد شیمیایی به آبراهه ها، خسارت به سیستم های آبیاری، جنگل زدایی، تخریب زیرساختارها و متلاشی شدن نظام های حکومتی محلی و ملی. بازسازی اقتصاد، زندگی های ویران شده، زیرساختارهای معیوب شده شامل سیستم های آب و برق، بازسازی و ترمیم نظام های نابود شده آبیاری، نابودی مین های زمینی در نواحی بعد از جنگ در حدود 27 درصد از کل کمک های توسعه ای را به خود اختصاص داده است. معاهده ممنوعیت فعالیتهای نظامی یا هرگونه استفاده خصمانه ضد روش های اصلاحات زیست محیطی به دنبال ممنوع کردن فعالیتهایی مانند اصلاحات آب و هوایی و تبدیل سیلابهای مضر می باشد، چرا که رها سازی مواد شیمیایی سمی به محیط زیست تهدیداتی را در پی داشته است که موجب برانگیختگی توجهات به سمت معاهده ای جدید گردیده است. این مورد که بسیاری از کشورهایی که تا این زمان به دنبال حرکت در جهت کاهش بدهی و وام بوده اند کشورهایی هستند که اخیراً از موقعیت های برخورد و درگیری آرامش یافته اند، تصادفی نمی باشد.
مترجم: طاهره صاحب کارشناس ارشد روابط عمومی آبفای استان تهران Email:saheb@thr-ww.com
زمان درج خبر : 16 مهر 1385 / 11:50